दिगो कृषि र पोषिलो आहार एकअर्काका परिपूरक हुन्। स्वस्थ जीवनका लागि पोषिलो आहार अपरिहार्य छ भने पोषिलो आहार उत्पादन गर्न दिगो कृषि प्रणालीको आवश्यकता पर्दछ। दिगो कृषि (Sustainable Agriculture) भनेको यस्तो कृषि प्रणाली हो जसले वातावरण, समाज र अर्थतन्त्रलाई सन्तुलित र दीर्घकालीन रूपमा फाइदा पुर्याउँछ।यसको मुख्य लक्ष्य भनेको कृषि उत्पादनमा वर्तमान पुस्ताको आवश्यकता पूरा गर्दै भविष्यका पुस्ताका लागि पनि कृषि बालीका साथै प्राकृतिक स्रोतसाधनको संरक्षण गर्नु हो।
दिगो कृषिका मुख्य आधारहरू:
माटोको उर्वराशक्ति व्यवस्थापनस् माटोलाई स्वस्थ र उत्पादनशील राख्न रासायनिक मलको सट्टा प्राङ्गारिक मल, कम्पोस्ट, गड्यौला मल र बालीचक्र प्रणालीको प्रयोग गरिन्छ।यसले माटोको संरचना, सूक्ष्मजीव र पोषण तत्वलाई सन्तुलित राख्न मद्दत गर्छ।
पानीको संरक्षणस् थोपा सिँचाइ (Drip irrigation), स्प्रिङ्कल (Sprinkler) जस्ता आधुनिक सिँचाइ प्रविधिहरू प्रयोग गरिन्छ जसले पानीको खपत कम गर्नुका साथै, पानीको स्रोतलाई प्रदूषणबाट बचाउन पनि जोड दिइन्छ।
जैविक विविधताको संरक्षणस् विभिन्न प्रकारका बाली र पशुपालनलाई प्रोत्साहन गरिन्छ।यसले रोग र कीराको प्रकोप कम गर्न, माटोको स्वास्थ्य सुधार गर्न र पारिस्थितिक प्रणालीलाई सन्तुलनमा राख्न मद्दत गर्छ।स्थानीय जातका बीउ र नश्लको संरक्षणमा पनि ध्यान दिइन्छ।
रासायनिक पदार्थको न्यून प्रयोगस् रासायनिक मल, विषादी र कीटनाशकको प्रयोग कम वा शून्यमा झारिन्छ। यसको सट्टा जैविक कीटनाशक (Bio-pesticides), जैविक मल र प्राकृतिक शत्रु जीवहरूको प्रयोग गरिन्छ।
स्थानीय स्रोत र प्रविधिको उपयोगस् स्थानीय रूपमा उपलब्ध स्रोतसाधन र परम्परागत ज्ञान तथा प्रविधिको प्रयोगलाई प्राथमिकता दिइन्छ।यसले उत्पादन लागत घटाउनुका साथै स्थानीय समुदायको क्षमता अभिवृद्धि गर्छ।
जलवायु परिवर्तन अनुकूलनस् जलवायु परिवर्तनका असरहरूलाई न्यूनीकरण गर्न र अनुकूलन हुन सक्ने कृषि प्रविधिहरू अपनाइन्छ।उदाहरणका लागि, खडेरी सहन सक्ने बालीको खेती, संरक्षण कृषि (Conservation agriculture) आदि।
दिगो कृषिका फाइदाहरू:
वातावरणीय फाइदास् माटो र पानीको गुणस्तर सुधार गर्छ। जैविक विविधता बढाउँछ। कार्बन उत्सर्जन घटाउँछ। र प्रदूषण कम गर्छ।
सामाजिक फाइदास् ग्रामीण समुदायमा रोजगारीका अवसर सिर्जना गर्छ।स्थानीय खाद्य सुरक्षा बढाउँछ र कृषकहरूको जीवनस्तर सुधार गर्छ।
आर्थिक फाइदास् रासायनिक पदार्थको लागत घटाउँछ।माटोको दीर्घकालीन उत्पादकत्व बढाउँछ। र स्वस्थ उत्पादनका लागि बजारमा राम्रो मूल्य पाउन सकिन्छ।
पोषिलो आहार (Nutritious Diet) भन्नाले यस्तो खानालाई बुझिन्छ, जसमा शरीरलाई आवश्यक पर्ने सबै पोषक तत्वहरू (कार्बोहाइड्रेट, प्रोटिन, बोसो, भिटामिन, खनिज र पानी) पर्याप्त मात्रा र सन्तुलित रूपमा पाइन्छन्।स्वस्थ र सक्रिय जीवनका लागि पोषिलो आहार अपरिहार्य छ।
पोषिलो आहारका मुख्य तत्वहरू:
कार्बोहाइड्रेटस् यो ऊर्जाको मुख्य स्रोत हो।यो अन्न (भात, रोटी, मकै), आलु, गेडागुडी आदिमा पाइन्छ।
प्रोटिनस् यो शरीरको वृद्धि र विकासका लागि आवश्यक छ। मासु, माछा, अण्डा, दाल, गेडागुडी, दूध र दुग्धजन्य पदार्थ आदिमा पाइन्छ।
बोसोस् यसले ऊर्जा दिने र भिटामिनहरू शोषण गर्न मद्दत गर्दछ। यो घिउ, तेल, नट, एभोकाडो आदिमा पाइन्छ।
भिटामिन र खनिजस् यो शरीरका विभिन्न कार्यहरूका लागि आवश्यक छ। फलफूल, तरकारी, दूध, मासु आदिमा पाइन्छ।
पानीस् पानी शरीरका सबै रासायनिक प्रक्रियाका लागि र शरीरको तापक्रम सन्तुलन गर्न आवश्यक पर्दछ।
पोषिलो आहारका फाइदाहरू:
शारीरिक स्वास्थ्यस् रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउँछ। विभिन्न रोग (मधुमेह, हृदय रोग, क्यान्सर) लाग्न सक्ने जोखिम कम गर्छ।
मानसिक स्वास्थ्यस् मस्तिष्कको कार्यक्षमता सुधार गर्छ। स्मरण शक्ति बढाउँछ र मानसिक तनाव कम गर्न मद्दत गर्छ।
शारीरिक वृद्धि र विकासस् बालबालिकाको उचित शारीरिक र मानसिक विकासका लागि अत्यावश्यक छ।
ऊर्जा र स्फूर्तिस् शरीरलाई पर्याप्त ऊर्जा प्रदान गर्छ। जसले दैनिक कार्यहरू गर्न मद्दत गर्छ।
दीर्घायुस् स्वस्थ र पोषिलो आहारले मानिसको आयु लम्ब्याउन मद्दत गर्छ।
दिगो कृषि र पोषिलो आहारबीचको सम्बन्ध दिगो कृषि र पोषिलो आहार एकअर्कासँग गहिरो रूपमा जोडिएका छन्स्
स्वस्थ माटो, स्वस्थ उत्पादनस् दिगो कृषि अभ्यासले माटोको उर्वराशक्ति बढाउँछ।स्वस्थ माटोमा उत्पादन भएका बालीमा बढी पोषक तत्व हुन्छन्, जसले गर्दा पोषिलो आहारको उपलब्धता बढ्छ।रासायनिक मल र विषादीको प्रयोग कम हुने हुँदा उत्पादनमा हानिकारक रसायनको मात्रा कम हुन्छ। जसले खाद्य सुरक्षा सुनिश्चित गर्छ।
जैविक विविधता र पौष्टिक विविधतास् दिगो कृषिले विभिन्न प्रकारका बाली र पशुपालनलाई प्रोत्साहन गर्छ। यसले गर्दा विभिन्न प्रकारका फलफूल, तरकारी, गेडागुडी र पशुजन्य उत्पादनहरू उपलब्ध हुन्छन्।जसले मानिसलाई सन्तुलित र विविध पोषिलो आहार प्राप्त गर्न मद्दत गर्छ।
खाद्य सुरक्षास् दिगो कृषिले वातावरणीय परिवर्तनका बाबजुद पनि खाद्य उत्पादनको निरन्तरता सुनिश्चित गर्छ। यसले खाद्य असुरक्षा कम गरी सबैलाई पर्याप्त र पोषिलो खाना उपलब्ध गराउन मद्दत गर्छ।
स्थानीय र ताजा उत्पादनस् दिगो कृषिले स्थानीय उत्पादनलाई जोड दिन्छ।स्थानीय रूपमा उत्पादन भएका खानेकुराहरू ताजा हुन्छन् र ढुवानीको समय कम हुने हुँदा पोषक तत्वहरू कायम रहन्छन्।
वातावरणमैत्री उत्पादनस् दिगो कृषिले वातावरणमा पर्ने नकारात्मक असर कम गर्छ। स्वस्थ वातावरणले स्वस्थ खाद्य प्रणालीलाई सहयोग पुर्याउँछ। जसले अन्ततः मानव स्वास्थ्यमा सकारात्मक प्रभाव पार्छ।
नेपालजस्तो कृषिप्रधान देशका लागि दिगो कृषि र पोषिलो आहारको अवधारणा अझ महत्त्वपूर्ण छ।स्थानीय तहहरुले बजेट र कार्यक्रम तर्जुमा गर्दा यि विषयलाई प्राथमिकतामा राख्न सके कृषि उत्पादन र बजारीकरणमा देखिएका समस्या हल हुन सक्ने र एकीकृत पोषणका कार्यक्रमले सार्थकता पाउने देखिन्छ।यसले हाम्रो कृषि प्रणालीलाई बलियो बनाउनुका साथै स्वस्थ र समृद्ध समाज निर्माणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।
अविनाश पन्थी
प्रशासकीय अधिकृत/सूचना अधिकारी
देवचुली नगरपालिका, नवलपुर
