चितवन
नेपालमा संकटग्रस्त घडियाल गोहीको संरक्षणमा जीवन समर्पण गरेका वेदबहादुर खड्काको ६१ वर्षको उमेरमा क्यान्सरका कारण निधन भएको छ। करिब दुई दशक चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जमा सहायक संरक्षण अधिकृतको रुपमा कार्यरत खड्का घडियाल प्रजनन केन्द्र कसराका प्रमुख भएर १८ वर्षसम्म कार्यरत रहे।
खड्का घडियालको प्राकृतिक बासस्थान, प्रजनन र संरक्षणका चुनौतीबारे घोत्लिन्थे र यसको समाधान खोज्न प्रयासरत हुन्थे। जागिरे जीवनबाट अवकाश लिएपछि पनि केही समयसम्म प्रजनन केन्द्रमै बसेर नयाँ पुस्तालाई घडियालको महत्व बुझाउने र सिकाउने काममा लागिरहे। उनी प्रजनन केन्द्रको सुरुवाती अवधारमा प्रमुख भएर काम गर्ने मात्र होइन, केन्द्रको व्यवस्थापन र विकासमा समेत महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेका थिए।
चितवनका राप्ती र नारायणी नदीमा पाइने घडियालको संख्या घट्दै जाँदा प्रजनन केन्द्र खोल्ने अवधारणामा खड्काको पनि योगदान थियो। खोला किनारमा घडियालले बनाएका गुँडबाट अण्डा संकलन गरी प्रजनन केन्द्रमा बच्चा हुर्काउने अभियानमा खड्का अग्रपंक्तिमा थिए। बच्चा हुर्किएपछि पुनः प्राकृतिक बासस्थानमा छाड्ने कार्यक्रम सफल बनाउन खड्काले दिनरात खटेर काम गरे।
सहकर्मीहरुका अनुसार खड्काले घडियाल संरक्षणका लागि थुप्रै अनुसन्धानमूलक लेख लेखेका छन्। घडियालका विषयमा करिब २० वटा अनुसन्धान लेख अन्तर्राष्ट्रिय जर्नलमा प्रकाशित भएका छन्। उनले भारत, श्रीलंका र दक्षिण अफ्रिकामा भएका गोहीसम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलनमा समेत सहभागिता जनाएका थिए।
चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जका पूर्व प्रमुख संरक्षण अधिकृत कमलजंग कुँवर भन्छन्, “खड्काको ज्ञान, अनुभव र लगावले नै चितवनमा घडियालको संख्या वृद्धि भएको हो।” हाल राप्ती र नारायणीमा गरी जम्मा २६५ वटा घडियाल रहेका छन्, जुन संख्या कायम राख्न खड्काको योगदान अविस्मरणीय छ।
घडियाल संरक्षणमा खड्काको समर्पण समुदाय स्तरमा पनि उच्च थियो। उनी घडियालले मानिसलाई कुनै क्षति नगर्ने, बरु वातावरण र नदी संरक्षणमा महत्वपूर्ण हुने सन्देश बोकेर गाउँघर र विद्यालयसम्म पुग्थे। घडियाल संरक्षण भनेको नदी, माछा र मानव स्वास्थ्य जोगाउने काम हो भन्ने ज्ञान समाजमा फैलाउने उनी विरल व्यक्तित्व थिए।
खड्काको निधनसँगै नेपालमा घडियाल संरक्षणको एउटा युगको समाप्ति भएको अनुभूति गरिएको छ। संरक्षण क्षेत्रका सहकर्मी, अनुसन्धानकर्ता र समुदायमा उनलाई “घनिष्ठ गोठाला” भनेर सम्झिरहने छन्।
